تربیت عقلانی

مؤلف:  استاد علیرضا اعرافی

محقق:  رجبعلی افتخاری

ناظر: احمد شهامت

میزان پیشرفت: 30 درصد

معرفی کوتاه

تربیت عقلانی از مباحثی است که در تعلیم و تربیت بسیار حائز اهمیت است. بررسی فقهی این ساحت تربیتی از زوایای گوناگون برعهده این پژوهش است. ادله وظیفه مندی هر یک از نهادهای تربیتی خانواده، عالمان و نخبگان، حکومت، و عموم مکلفین به تفکیک مورد بررسی قرار خواهد گرفت و حدود و شرایط وظایف احتمالی آنان مشخص خواهد شد.

توضیحات تکمیلی

در چند دهه‌ای اخیر، تربیت عقلانی به عنوان یک بعد در تناظر با دیگر ابعاد تربیتی مانند تربیت جنسی، جسمانی، اعتقادی اخلاقی مطرح و از اهداف نظام های آموزشی رسمی کشورها قلمداد  شده است؛ از این رو در عرصه پژوهش به عنوان حوزه مطالعاتی همواره مورد توجه پژوهشگران، سیاستگذاران و برنامه‌ریزان درسی و آموزشی می‌باشد. امروزه در دنیای اسلام بدلایلی، پژوهش در باره تربیت عقلانی  وتعیین معنی و حدود آن از اهمیت و حساسیت بر خوردار است؛ زیرا تلقی که دنیای غرب از تربیت عقلانی دارند آن را در تقابل با دین و آموزه‌های آن قرار می‌دهد، از دیدگاه آنان رشد عقلی از طریق حس و تجربه و مواجه مستقیم متربی با محیط طبیعی بدست می‌آید، اما آموزه‌های دینی ماهیت القایی دارند که از پیش تهیه و تدارک دیده شده‌ و آموزش آن نه تنها به رشد و شکوفایی ذهنی متربیان نمی‌انجامد که موجب رکود فکری و مانع رشد عقلی آنان است. این طرز تلقی از آموزه‌های دینی  منجر به جدایی دین از عقل و عقلانیت گردیده است. این در حالی است که درمتون و آموزه‌های دین اسلام نسبت به عقل با دید اهمیت نگریسته شده و از آن  به اول مخلوق در نظام آفرینش و موهبتی الهی برای بشر یاد گردیده است. همچنین از ارزشمندی عقل و اهمیت آن در زنگی انسان سخن رفته است. از منظر معارف اسلامی عقل بخشی از وجود انسان و مهمترین بعد وجودی او و بزرگترین پشتوانه برای انسان مؤمن می‌باشد. همچنین  در متون دینی به ویژگی‌های مانند توانمندیِ‌ها، محدودیت‌ها، هدایت‌گری و تربیت پذیری عقل  اشاره شده است.

بنابراین عقل و تربیت عقلانی در مقایسه با دیگر ابعاد تربیتی نظیر تربیت اخلاقی، جنسی، جسمانی و... از لحاظ آموزشی و پژوهشی از اهمیت برخوردار است. این مقوله از منظرهای گوناگون ( فلسفی، فقهی، متون دینی (کتاب و سنت) روانشناسی و علوم تربیتی و...) و با اسلوب‌های متفاوت قابلیت بررسی پژوهشگرانه دارد. تاکنون کارهای پژوهشی زیاد در این زمینه صورت گرفته است که عمدتا با رویکرد فلسفی و قرآنی و روایی است، اما با رویکرد فقهی و اجتهادی کاری در خور توجه انجام نگرفته است. این دفتر می‌کوشد با رویکرد فقهی و اجتهادی به این مسأله بپردازد. منظور از «فقه» دانش مرسوم در نهاد آموزشی  و علمی دو مکتب فقهی اهل سنت و تشییع در جهان اسلام است که با روش اجتهادی حکم افعال اختیاری مکلفان را از لحاظ احکام پنجگانه ( وجوب، استحباب، حرمت، کراهت و اباحه) بررسی می‌کنند، تربیت عقلانی نیز از افعال اختیاری مکلفان است که قابلیت اتصاف به احکام پنجگانه را دارد